काठमाडौं ।

सुन्दर कसजू : राणाकालको अन्त्यसम्म पनि महिलाले बहुविवाह गर्न सम्भव थिएन। एउटासँग टिक्न नसकेपछि अर्कोसँग भाग्ने सुविधा कानुनतः प्राप्त थियो। तर, यो बडो जोखिमपूर्ण र खर्चिलो थियो। अर्काकी श्रीमती भगाउने नवदुलहाले तुरुन्तै अड्डा गएर जारी तिर्नुपर्थ्र्यो। जार पहुँचवाला रहेछ भने महिलाको नाक र नवदुलहाको घाँटी काटिन्थ्यो।

श्री ३ महाराज घोषित भएपछि जंगबहादुर राणाले विवाहित साली सिद्धिगजेन्द्रलक्ष्मीलाई अपहरण गरी पत्नी बनाए। यौन परितृप्तिका लागि भन्दा पनि आफ्नो पौरुष प्रदर्शन गर्न उनले जबरजस्ती गरे। सिद्धिगजेन्द्रलक्ष्मी जंगबहादुरकी जेठी श्रीमती प्रसादलक्ष्मीकी बहिनी र प्रसादसिंह बस्नेतकी छोरी थिइन्। भीमसेनको पतनपछि थापाखलक र थापाखलकसँग पारिवारिक सम्बन्ध भएकाहरूको विचल्ली हुने क्रममा थापा खलकका भानिज जंगबहादुरमाथि पनि आपत् आइपर्यो। उनलाई रिसल्लाको सेकेन्ड लेफ्टिनेन्ट पदबाट च्यूत गरियो। नियमित आम्दानी नहुँदा हातमुख जोर्न कठिन भयो। जुवा खेलेर घरखर्च जोहो गर्ने प्रयासमा उनी लागे।

तर, उल्टै ११ सय रुपैयाँ ऋण बोके। ऋण तिर्ने पैसा कमाउन भनेर उनी काशीतिर गए। नसकेपछि हरेस खाई काठमाडौं फर्किए। फर्किनासाथ प्रसव वेदनाका कारण श्रीमती प्रसादलक्ष्मीको मृत्यु भयो। श्रीमतीको मृत्यु जंगबहादुरको आर्थिक जीवनका निम्ति सुखद बन्यो। उनले काजी सनकसिंह थापाकी छोरी नन्दकुमारी देवीसँग बिहे गरे। यसबाट उनलाई दोहोरो लाभ भयो। हुनेखाने परिवारसँग सम्बन्ध जोडियो। दाइजोबापत आएको सम्पत्तिबाट ऋण तिर्न ११ सय रुपैयाँको जोहो पनि भयो (पुरुषोत्तमशमशेर जबरा, श्री ३ हरूको तथ्य वृत्तान्त–भाग १, विसं २०७२, पृ. ५–७; जोन ह्वेल्पटन, जंगबहादुर इन युरोपः द फस्र्ट नेपलिज मिसन टु द वेस्ट, सन् २०१६, पृ. ५९)।

नन्दकुमारीलाई भित्र्याउनुअघि जंगबहादुरले ससुरा प्रसादसिंहसँग साली सिद्धिगजेन्द्रलक्ष्मीको हात मागेका थिए। ‘एउटी छोरीलाई त ख्वाउन नसकेर मारिस्, तँजस्ता लफुंगालाई अर्की छोरी दिन्छु ?’ भनी ससुरा कड्किएपछि खिन्न हुँदै जंगबहादुर फर्किए। कोतपर्वपछि सत्ता हत्याएर नेपालको सर्वेसर्वा बनेका उनले अन्ततः ससुरासँग बदला लिन सालीको घरगृहस्थी बिगारे।

जंगबहादुर कास्की र लमजुङको महाराजा बन्दा सिद्धिगजेन्द्रलक्ष्मीको बिहे भएर सन्तानसमेत जन्मिसकेका थिए। एक दिन जंगबहादुर हात्ती चढेर सिद्धिगजेन्द्रलक्ष्मीको घरतिर लागे। छेवैमा पुगेपछि हात्तीको पिठ्यूँबाट उफ्रेर घरभित्र पसे। जंगबहादुरको नियत सिद्धिगजेन्द्रलक्ष्मीले बुझिन् र भयभीत हुँदै सुकुलभित्र लुकिन्। तर, प्रतिशोधको आगोमा जलेका जंगबहादुरको क्रूर नजरबाट बँच्न सकिनन्। जंगबहादुरले सिद्धिगजेन्द्रलक्ष्मीलाई तानेर बाहिर निकाले र जबरजस्ती श्रीमती बनाए। अड्डामा गएर जारी तिरी कानुनी प्रक्रिया पनि पूरा गरे (पुरुषोत्तमशमशेर जबरा, उही, पृ. १२९)।

बस्तुभाउ किनबेच गरेसरह जारी तिरी विवाहित स्त्री भिञ्याउने चलन यदाकदा अद्यापि कायम छ। अहिले पनि तराईको डोम समुदायले अर्काकी श्रीमती ल्याउँदा पुरानो बेहुलालाई र बेहुलीको माइतीलाई जारी तिर्नुपर्छ (भोला पासवान, डोमहरूको जमिनदारी प्रथा र सामाजिक गतिशीलता, मधेस अध्ययन, वर्ष १, अंक १, पृ. १५१, सं. राजेन्द्र महर्जन)।

राणाकालताका महिलालाई दोस्रो विवाह गर्न नदिन समाजले अझ ठूलो तगारो तेस्र्याएको थियो। दुईपटक विवाह गर्ने महिलालाई त्यति बेला ‘दुईलिंगे’ भनी होच्याइन्थ्यो र सामाजिक बहिष्कार गरिन्थ्यो। श्रीमान्प्रतिको श्रीमतीको निष्ठामा किञ्चित कमी नआओस् भनेर अनेक नियम पालना गर्न लगाइन्थ्यो। श्रीमान् घरमा नभएको बेला श्रीमती अर्कैसँग लहसिएलान् भनेर नित्य श्रीमान्को सम्झना गर्नुपर्ने सामाजिक विधान कोरिएको थियो। श्रीमान् केही दिनका लागि बाहिर जान लाग्दा श्रीमतीले श्रीमान्को खुट्टामा हातका चुरा अथवा माटो स्पर्श गराई श्रीमान् घर नफर्किएसम्म त्यसैलाई पखालेर चरणामृत सम्झी हरेक बिहान आचमन गर्नुपर्थ्यो (सरदार भीमबहादुर पाँडे, त्यस बखतको नेपाल–राणाकालीन आखिरी तीन दशक–भाग १, विसं २०६१, पृ. ७१)। त्यस्तो कठोर समाजमा महिलाले विवाहबन्धन तोड्नु लगभग असम्भव थियो।

जंगबहादुर हात्तीको पिठ्यूँबाट उफ्रेर सिद्धिगजेन्द्रलक्ष्मीको घरभित्र पसे। भयभीत हुँदै सिद्धिगजेन्द्रलक्ष्मी सुकुलभित्र लुकिन् तर जंगबहादुरको क्रूर नजरबाट बँच्न सकिनन्। जंगबहादुरले उनलाई तानेर बाहिर निकाले र अड्डामा गई जारी तिरेर जबरजस्ती श्रीमती बनाए।

पतिको मृत्युपछि पनि महिलाले विवाहबन्धनबाट मुक्ति पाउँदैनथे। उनीहरूलाई आजीवन दिवंगत पतिप्रति निष्ठावान् बन्न लगाइन्थ्यो। विधवाहरूले मूल बाटोमा वर, पीपल, शमी आदीको वृक्ष रोपेर ती वृक्षमा नियमित पानी चढाउनुपथ्र्यो। र, स्वर्गीय पतिको नाम सम्झिएर पीपलमा चढाएको पानी आचमन गर्नुपर्थ्यो। परपुरुषलाई विधवाले आकर्षित नगरून् भनेर उनीहरूलाई चुरा, पोते, धागो आदि लगाएर सिँगारपटार गर्न दिइँदैनथ्यो (सरदार भीमबहादुर पाँडे, उही, पृ. ७२–७३)। कतिपय महिलालाई श्रीमान्सँगै सती पठाइन्थ्यो। यद्यपि, सतीप्रथा नेपालमा कहिल्यै बाध्यकारी थिएन।

हिन्दु धर्मशास्त्रले बहुपतिप्रथालाई निषेध गरेकाले हिन्दु धर्मसंस्कृतिबाट निर्दिष्ट राणाकालीन समाजमा पुरुषले महिलालाई विवाहको पासले बाँधेर यौनमाथि एकाधिकार जमाएको थियो। हिन्दु धर्मशास्त्रले विशुद्ध सन्तानोत्पत्तिका निम्ति यौनभावरहित भएर महिलाले परपुरुषबाट नियोग गर्न पाउने विशेष व्यवस्था मात्रै गरेको छ। महाभारतमा द्रौपदीले पाँच पाण्डवसँग बिहे गरेको घटना अपवाद हो। त्यहाँ पनि द्रौपदीलाई परिबन्दमा पारेर पाण्डवहरूकी साझा पत्नी बनाइएको छ। यसप्रति द्रौपदीका बाबु राजा द्रुपद र द्रौपदीका भाइ धृष्टद्युम्नले युधिष्ठिरसमक्ष तीव्र असन्तुष्टि जनाएको वर्णन महाभारतमा गरिएको छ (महाभारत, आदिपर्व, १९५,७–१२)।

पुरुषलाई चाहिँ समाजले बहुविवाह गर्ने छुट मात्र दिएको थिएन, सकेसम्म बढी श्रीमती थुपार्न प्रोत्साहन नै गरेको थियो। श्रीमतीलाई आफूसँग मात्र सीमित राखी बहुविवाहमार्फत वैधानिक रूपमै अनेक स्त्री भोग्ने सुविधा पुरुषलाई प्राप्त थियो।

आर्थिक सम्पन्नताको खुड्किलो चढ्दै गएपछि विभेदको अन्त्य पनि क्रमशः हुँदै जान्छ भन्ने सिद्धान्त श्रीमान्को सम्पत्तिका कारण धनी कहलिएकी महिलाको हकमा लागू हुँदैन। बरु उल्टो राणाकालमा धनी परिवारकी बुहारीले बढी सास्ती खेप्नुपर्थ्यो। बहुविवाह त्यस्तै सास्तीमध्ये एक थियो।
खान लाउन समस्या नहुने पुरुष सकेसम्म बढी पत्नी थुपार्न लालायित हुन्थे। बढी पत्नीको भोग र यसबाट समाजमा स्थापित हुने रवाफले पुरुषलाई लोभ्याउँथ्यो। बाबुआमाले पनि छोरालाई सकेसम्म बढी बिहे गर्न प्रोत्साहन गर्थे। ‘फलानी बुहारी सासूको जोडले, फलानी ससुराको फर्माइसले र फलानीचाहिँ लोग्नेको सोखले ल्याएको’ भन्ने खालका टिप्पणी राणाकालताका हुने गर्थ्र्यो (सरदार भीमबहादुर पाँडे, उही, पृ. ७८)।

बढी श्रीमती थुपार्ने सवालमा राजकाजमा संलग्न कुलिनहरू अग्रपंक्तिमा हुन्थे। जंगबहादुरले देशविदेशका गरी जम्मा ४२ महिलासँग बिहे गरेका थिए (पुरुषोत्तमशमशेर जबरा, उही, पृ. २१९–२७)। यति धेरै पत्नीलाई पालो पुर्याएर प्रेम गर्नु जंगबहादुरलाई सम्भव थिएन। प्रेमका भोका उनका श्रीमतीहरूले प्रेम तृप्तिका लागि वैकल्पिक बाटो समात्न पनि सक्दैनथे। देशकै सर्वशक्तिमान तानाशाहकी श्रीमतीसँग निकट हुने साहस त्यति बेला कुन परपुरुषले गर्दो हो र! त्यति बेला जंगबहादुर जस्ताको श्रीमती हुनु भनेको केटी सुसारेहरूबाट घेरिएर मखमलको डस्नामा एक्लै पल्टिई सन्तप्त मुद्रामा रात काट्नुभन्दा बढ्ता केही थिएन।

इतिहासमा जंगबहादुरको बिहेका अनेक किस्सा अभिलिखित छन्। तर, ती किस्साले थिचेर इतिहासको गर्तमा पुर्याएका असंख्य महिलाको व्यथा उधिन्ने काम दुर्भाग्यवश अझै हुन सकेको छैन। रिपोटर्सै नेपालवाट